مقدمه

توانمندسازي جامعه، يك فرآيند پويا و فراگیر است. هدف عمده فرآيند توانمندسازي، ايجاد تغييرات مناسب در كليه ابعاد و جوانب زندگي افراد، خانواده­ها، گروه­ها و اقشار اجتماعي مي ­باشد.در واقع مي­توان به جرات گفت كه يكي از پيش شرط­هاي محوري در شكل­گيري و تكامل فرآيندهاي توسعه پايدار، وجود سياست­ها، برنامه ­ها، و مداخلات چند بعدي در جهت توانمندسازي افراد، گروه­ها و جوامع به منظور مشاركت فعال آنها در تحقق بخشيدن به اهداف دراز مدت و ميان مدت توسعه همه­جانبه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي است.

تعريف توانمندسازی

تعاريف متعدد و گوناگونی از توانمندسازی ارائه مي­شود که هرکدام دارای يک جهت­گيری معين با يک ديدگاه و حتی يک ايدئولوژی مشخص است. البته برای توانمندسازی  تعريف دقيق علمی با مرزهای مشخص وجود ندارد؛ اما می توان در یک تعریف جامع توانمندسازی را اینگونه تعریف کرد:

توانمندسازی فرایندی است پویا و خودجوش از متن بافت فرهنگی – اجتماعی یک جامعه که به افراد افزایش قدرت و توانایی می دهد تا بتوانند برای بهبود وضعیت زندگی خویش اقدام نمایند.

در تعریف بالا باید به کلمات کلیدی : فرایند؛ پویا؛ بافت اجتماعی فرهنگی؛ مشارکت افراد  توجه کرد. در این فرایند افرادکلیدی و رهبران سیاسی عقیدتی نقش مهمی بازی می کنند و باید دانست که مهارتهایی از قبیل سازماندهی اجتماعی و توسعه اجتماعی بسیار کلیدی هستند.

رويکرد اصيل و حقيقی توانمندسازی از پایین به بالا شکل مي­گيرد. در اين فرآيند شيوه­های متعددی از تعامل اجتماعی ممکن است وجود داشته باشد.  ارتباطات، مشاوره، بحث و مناقشه، آموزش و اطلاع­رساني، محاوره، انتقاد از خود، برخوردهای نظری و فکری، و يا ستيز و تضاد  اجتماعی كه به صورت سازماندهی مردمی نمايان مي­شود و همچنين اعمال شيوه­های قهرآميز از قبيل تظاهرات، درگيری و منازعه از مهمترين شيوه­هاي تعامل و ستيز اجتماعي در اين فرآیند مشاهده مي­شود.پس می توان توانمندسازی را هم یک برنامه ، هم یک سیستم کیفی ، هم یک استراتژی پژوهشی و هم نتیجه یک کار دانست.

عناصر اصلی توانمند سازی:

• دسترسی به اطلاعات
• پذيرفته ­شدن و مشارکت
• مسئوليت پذيری
• ظرفيت سازمانی

سطوح توانمندسازی:

1-توانمندسازی فردی که چهار جنبه عمده دارد :

الف : ايجاد و توسعه وجدان انتقادی (تفکر انتقادی)

ب: کاهش خود عيب جویی

ج : به عهده گرفتن مسئوليت شخصی برای آينده

د: توسعه خود کارآیی

2- سطح توانمند سازی بین فردی:

توانایی و ظرفیت تاثیر گذاشتن بر دیگران و تعاملات بین فردی در این سطح توانمندی تعریف می شود.

3- سطح سیاسی: با توجه به روند از پایین به بالا یعنی انتقال و تغییر قدرت دربین گروهها و تعمیم یک اقدام به کل

اصول کليدی توانمندسازی افراد و جوامع            

1- فرصت­های اقتصادی

2- توسعه اجتماعی پايدار

3- مشارکت های مبتنی بر جامعه

4- دورنمای استراتژيک برای تغيير

مدل­هاي عمده در برنامه­ريزي طرح­هاي توانمندسازي

مدل­های متعددی برای طراحی و اجرای برنامه­های توانمندسازی وجود دارد و با توجه به تجارب جهانی در زمينه برنامه­ها و فعاليت­های توانمندسازی چهار مدل عمده در اين زمينه وجود دارد که عبارتند از:

1- مدل عمومی

2- مدل پاسخگويی اجتماعی

3- مدل ايجاد ائتلاف

4- مدل همکاری اجتماعی

1- مدل عمومی توانمندسازی

در اين مدل چهارگام و يا مرحله وجود دارد که به شرح زير عنوان مي­شوند:

1- ايجاد ارتباطات (تماس­های) ورودی

2- روشن کردن نقش­ها و نشان دادن تعهد

3- تدوین اهداف و طرح­های عملياتی

4- اقدام مشارکتی و به دست آوردن نتايج

5- پايش نتايج، اصلاح اقدامات

6- ارزشيابی، انتشار نتايج و ارتقای پايداری  فعاليت­ها

2- مدل پاسخگوی اجتماعی

در مدل فوق، جوامع گيرنده و فراهم­کننده قبلا ايجاد شده و آمادگی اقدام در زمينه توانمندسازی را دارند.

 

3- مدل ايجاد ائتلاف

در اين مدل گروه­های گيرنده و فراهم­کننده هنوز تاسيس نشده و به دو مدل فرعی زير تقسيم می­شود:

مراحل مدل فرعی الف :

1- رهبری

2- عضوگيری ( يارگيری )

3- برنامه­ريزی مبتنی بر همکاری و مشارکت

4- اقدام مشارکتی و مبتنی بر همکاری

5- ارتقاي پایدار فعاليتها

 

مراحل مدل فرعی ب :

1- ورود به جامعه

2- نيازسنجی ( شناسایی نيازها )

3- سازماندهی اجتماعی

4- برنامه ريزی و اقدام

5- پايش و تجديد نظر

6- پايداری

 

4- مدل همکاری اجتماعی

در اين مدل جوامع و يا گروه­های گيرنده وجود دارد اما بدون داشتن روابطی با گروه­های ارائه­کننده. اين مدل هم به دو مدل فرعی تقسيم می­شود که به شرح ذيل است:

 

مراحل مدل الف :

1- ايجاد ائتلاف

2- طرح سئوالات عمومی

3- تدوين اهداف

4- تعيين روش­ها و استراتژي­های عملياتی و اقدام

5- بررسی نتایج

6- تایيد و انتشار

مراحل مدل ب :

1- ايجاد تيم

2- ارزيابی نيازها

3- همکاری

4- ارزشيابی و پايداری